1- Alzheimer Demans Hastalarda Agresif Davranışlar
Alzheimer Demans hastalarda agresif davranışlar sıkça görülebilmektedir. Bunlar sözel (bağırma) veya fiziksel (vurmak) olabilir. Öfke, korku, hayal kırıklığı gibi bir nedenden kaynaklanabileceği gibi nedeni belli olmadan da aniden ortaya çıkabilir. Neden kaynaklandığını anlamaya çalışmak son derece önemlidir.
Agresif davranış karşısında neler yapılabilir?
• Davranışın nedeninin ağrıdan kaynaklanmadığından emin olunmalıdır. Ağrı, agresif davranışlara neden olabilir.
• Davranışın nedeni acil olarak belirlenmelidir. Davranıştan hemen önce davranışı tetikleyebilecek neler olduğu değerlendirilmelidir. Agresif davranış, bireyin gereksinimlerinden ya da istediği bir şeyi elde edememesinden kaynaklanıyorsa gereksinimlerini karşılamak yardımcı olacaktır.
• Duygulara odaklanılmalıdır. Sözcüklerin ya da davranışların arkasındaki duygular belirlenmelidir.
• Pozitif ve güven verici olunmalıdır. Sakin kalınmalı ve olumsuz duygular yansıtılmamalıdır.
• Hasta bireye sakin bir şekilde, karşısından yaklaşarak yardımda bulunulmalıdır. Hasta birey kendisini koruma ve savunma duygusuna kapılmamalıdır.
• Dikkat dağınıklığını en aza indirilmelidir. Hastanın çevresi incelenmeli ve benzer durumlardan kaçınmak için çevresi düzenlenmelidir.
• Rahatlatıcı bir etkinlik denenmelidir. Kişiyi rahatlatmak için müzik, masaj veya egzersiz kullanılabilir.
• Başka aktivitelere odaklanması sağlanmalı, eğer agresif davranış devam ederse farklı bir aktivite denenmelidir.
• Sakin ve yavaş ve bir şekilde konuşulmalıdır. Sakin bir ses tonu kullanarak, kişiyi rahatlatmaya çalışılmalıdır.
• Hasta birey güvenli bir çevredeyse, ortamdan uzaklaşıp bakım vericinin kendine biraz zaman ayırması sağlanmalıdır.
2- Alzheimer Demans Hastalarda Ajitasyon Veya Anksiyete
Alzheimer hastaları birçok nedenden dolayı anksiyeteli ya da ajitasyona sahip olabilir. Hasta bireyler genellikle tepkilerini bağırarak, kontrolsüz ve inatçı davranarak gösterir. Bakım verenler için ajitasyonun sözel ya da fiziksel belirtileri korkutucu olabilir (6,8,13).
Hasta bireyin çevresi incelenerek ajitasyon veya anksiyetenin hangi saatte gerçekleştiği, o anda neyin meydana geldiğinin ve ağrı, açlık, uyku haline neden olan potansiyel kaynakların değerlendirilmesi sebebi öğrenmeye yardımcı olacaktır.
Ajitasyon veya anksiyete karşısında neler yapılabilir?
- Ağrının varlığını kontrol edilmelidir. Genellikle ağrı anksiyete ve ajitasyon yapabilir. Rahatsız edici bir durumda olma, yaralanma, ilaca reaksiyon gelişme ya da üriner sistem rahatsızlıkları neden olabilir.
- Hastanın ajitasyon veya anksiyetesini neyin yarattığı öğrenilmelidir.
- Güven verilmelidir. Sakinleştirici cümleler kullanılmalı ve hastaya onun yanında olunduğu belirtilmelidir.
- Hasta aktivitelere dahil edilmelidir. Sanat, müzik ya da diğer etkinliklerle, kişiyi anksiyeteden uzaklaştırarak rahatlaması için teşvik edilmelidir.
- Ortam değiştirilmelidir. Çevredeki fazla uyaranlar azaltılmalıdır. Televizyonun gürültüsü, evdeki dağınıklık veya dikkat dağıtan şeyler uzaklaştırılmalıdır.
- Hastayı sorumlu davranışından uzaklaştırmak için enerjisini boşaltma yolu bulunmalıdır.
- Hasta birey yapabileceği bir şey arıyor olabilir. Dikkat dağıtan etkinliklere yönlendirilmelidir. Yürüyüşe çıkartılabilir.
- Ortamda aydınlatma kullanılmalıdır. Geceleri ortaya çıkan huzursuzluğu azaltmak için ev içinde aydınlatma kullanılmalı ve pencereden veya aynalardan parlayan ışıklar engellenmelidir.
3) Alzheimer Demans Hastalarda Konfüzyon/Karıştırma
Alzheimer hastalığı olan bir kişi tanıdığı insanları, yerleri tanımayabilir. İlişkilerini unutabilir, aile üyelerini diğer isimlerle çağırabilir veya evin nerede olduğunu hatırlamayabilir. Kalem, çatal gibi nesneleri de unutabilir. Bakım verenler için bu zor bir durumdur.
Konfüzyon/Karıştırma karşısında neler yapılabilir?
• Sakin olunmalıdır. Bakım verenler için hasta bireyin kendisini tanımıyor olması acı vericidir. • Kısa açıklamalarla yanıt verilmeli, uzun yanıtlar yerine basit açıklamalarda bulunulmalıdır.
• Fotoğraflar ve diğer anımsatıcılar gösterilmelidir. Önemli ilişkileri ve yerleri anımsatmada fotoğraf ya da bireyi düşündürecek öğeler kullanılmalıdır.
• Hasta bireyin önceden tahmin edebileceği bir rutin oluşturulmalıdır (Örn. yemek ve yatma zamanı).
• Hasta bireyin kendi giysilerini giymesine ve eşyalarını elinde tutmasına izin verilmelidir.
• Yer değiştirmeden kaçınılmalıdır. Ev ortamında hasta bireyi yönlendirecek renkli, şekilli büyük yazılı etiketler kullanılmalıdır (Dolap, masa vb.).
• Zamana yönlendirmek için takvimler, saatler, etiketler ve gazeteler kullanılmalıdır. • Hasta bireyin söyledikleri hastaya kızar gibi düzeltilmemeli, hastaya bu şekilde açıklama yapılmamalıdır.
• Olaylar kişiselleştirilmemelidir. Alzheimer hastalığı unutkanlığa neden olur, hasta bireye gösterilecek destek ve anlayış takdir edilecektir (10,16).
4) Alzheimer Demans Hastalarda Şüphecilik Bellek Kaybı & Karışıklık
hasta bireylerin çevresindeki kişilere şüphe duymasına neden olabilir hatta başkalarını hırsızlık veya diğer uygunsuz davranışlar ile suçlayabilir. Bazen gördüklerini ve duyduklarını da yanlış yorumlayabilir.
Şüphe karşısında neler yapılabilir?
• Hasta bireyi rahatsız eden şeyler dinlenmeli ve anlayışlı olma çalışılmalıdır. Güven vererek hissettikleri anlamaya çalışılmalı ve bakım verildiği belirtilmelidir.
• Tartışılmamalı veya ikna etmeye çalışılmamalı-dır. Hasta bireyin düşüncesini ifade etmesine izin verilmeli ve görüşleri kabul edilmelidir.
• Basit yanıtlar verilmelidir. Düşünceler basit olarak paylaşılmalıdır. Uzun açıklamalardan kaçınılmalıdır.
• Şüphe duyabileceği olaylarda örneğin, yüksek ses 35 G.O.P. Taksim E.A.H. JAREN 2017;3(Ek sayı):33-38 olduğunda, “Havada uçan bir uçak var.” şeklinde açıklamalarda bulunulmalıdır.
• Ortam olabildiğince az değiştirilmeli, eğer değiştirilmesi gerekiyorsa, eski ortamdan tanıdık nesneler kullanılmalıdır.
• Hastayı yönlendirmek ve dikkatini dağıtmak için başka bir etkinliğe odaklandırılmalıdır. Aktivitelerle meşgul edilmeli veya hastadan bir iş için yardım istenmelidir.
• Kaybettiği nesnelerin yedekleri bulundurulmalıdır. Örneğin, hasta birey sık sık aynı nesneyi arayıp bulamıyorsa, o nesneden iki tane satın alınmalıdır.
• Hasta bireyin görme ve işitme muayenesi düzenli aralıklarla yaptırılmalıdır. Görme ve işitmede yaşanan sorunlar çevrenin yanlış yorumlanmasına neden olacaktır.
• Gerektiğinde doktor kontrolünde antipsikotik ilaçlar kullanılabilir. Ancak, aileler ve bakım verenler bu ilaçların yan etkileri konusunda bilgilendirilmelidir (13,17).
5) Alzheimer Demans Hastalarda İstifleme
Hasta bireyler çoğunlukla eşyalarının kaybolduğunu, çalınacağını düşünerek korku duymakta ve eşyalarını güvende tutmak için eşyaları istiflemeye başlarlar.
İstifleme karşısında neler yapılabilir?
• Hasta bireyin eşyalarını nereye koyduğuna dikkat edilmeli ve eşyalar kaybolduğunda ilk oraya bakılmalıdır.
• Hasta bireyi meşgul tutabilecek aktivitelerde bulunması için cesaretlendirilmelidir. Örneğin, çekmece düzeltme gibi.
• Ortamı, evi tanıyamama istiflemeye neden olabilir. Bu nedenle ortamı tanıyabilmesi için anımsatıcılar koyulmalıdır.
6) Alzheimer Demans Hastalarda Yineleme/Yinelenen Davranışlar
Alzheimer hastalığı olan bir kişi bazı şeyleri unuttuğu için bir sözcüğü, soruyu yineleyebilir. Bu eylemler bakım verenleri rahatsız edebilir ayrıca bakım verenler içinde stres kaynağı olabilir.
Yineleme/yinelenen davranışlar karşısında neler yapılabilir?
• Yineleyen davranışın nedeni belirlenmeli ve sebep olan durumun üzerine odaklanılmalıdır. • Hastanın duygusuna yoğunluk verilmelidir. Kişinin yaptıklarına tepki vermek yerine, nasıl hissettiğine dikkat edilmelidir.
• Hastanın yaptığı eylem veya davranış bir etkinliğe dönüştürülebilir. Hasta birey elini masanın üzerine sürtüyorsa, bir bez verilip ve toz alma konusunda yardım istenebilir.
• Sakin, sabırlı ve kararlı olunmalıdır. Hasta birey sakin bir ses tonuyla ve yumuşak bir dokunuşla rahatlatılmalıdır. Açıklama yapmanın işe yaramadığı durumlarda dikkati dağıtılabilir. Yürüyüş, sevdiği bir şeyi yaptırmak gibi aktiviteler yararlı olabilir.
• Tek cümleyle yanıt verilmelidir. Birkaç kere tekrarlamak gerekse bile, kişinin sorduğu soruyu ilk defa duyuyormuş gibi yanıt verilmelidir. Notlar yazmak ya da önemli olan yerlere notlar asmak yardımcı olabilir.
• Hasta bireyin bir etkinlikle uğraşması sağlanmalıdır. Sıkılabilir ve dikkatini dağıtmaya gereksinim duyabilir. Hasta yürüyüşe çıkarılabilir ya da bulmaca çözdürerek meşgul edilebilir.
• Notlar, saat, takvim veya fotoğraf gibi birey için anlamlı olan anımsatıcılar ve bellek yardımcıları kullanabilir (8,10,13).
7) Alzheimer Demans Hastalarında Amaçsızca Dolaşma ve Kaybolma
Alzheimer’li bir kişinin amaçsızca dolaşması hatta kaybolması yaygın bir durumdur ve hastalığın herhangi bir aşamasında gerçekleşebilir. Evinde olsa bile evine gitmeyi deneyebilir ya da bir rutini (okul, iş) yine yapmaya çalışabilir. Hastalık ilerledikçe hasta bireyler gözetime gereksinim duyacaktır. Hasta bireyin yalnız kalması onun güvenliği için uygun değildir.
Amaçsızca dolaşma ve kaybolma karşısında neler yapılır?
• Aktivite yapmaya teşvik edilmelidir. Hasta bireyin aktif olması, endişe ve huzursuzluğunu azaltarak amaçsız dolaşma, kaçma davranışlarını da engellemede yardımcı olabilir.
• Hasta yemek yapmak, çamaşır yıkamak veya akşam yemeği hazırlamak gibi faaliyetlere dahil edilmelidir. Hastanın evden çıkma ilgisini çekiyorsa, eşlik ederek yürüyüş veya güvenli bir bahçede açık hava etkinlikleri gerçekleştirilmelidir. 36 N. Altan Sarıkaya ve ark.,
8) Alzheimer Demans Hastalarında Uyku Sorunu
Alzheimerlı olan bireyler nedeni belli olmayan bir şekilde uykuyla ilgili sorunlar yaşayabilir ve uyku sorunları birçok olumsuz etkiye neden olacaktır.
Uyku sorunu karşısında neler yapılır?
• Rahat bir ortam yaratılmalıdır. Hasta bireyin uyuyacağı odanın ısısı normal olmalıdır. Gece lambası, uygun kapı ve pencere kilitleri gibi hasta bireyin güvende olmasını sağlanmalıdır.
• Rutin bir program hazırlanmalıdır. Olabildiğince, yatma, yemek yeme gibi düzenli bir rutin oluşturulmalıdır.
• Gün içindeki kısa uykular yönetilmelidir. Kişi geceleri uyku sorunu yaşarsa, gündüz kısa uykularını sınırlamak yardımcı olabilir.
• Hasta bireyi gün boyunca uygun birtakım aktivitelere dahil edecek egzersizler planlanmalıdır.
• Uyarıcılardan kaçınılmalıdır. Hasta bireyin uyku kalitesini etkileyebilecek alkol, kafein ve nikotin kullanması kısıtlanmalı, olabiliyorsa kullanmaması sağlanmalıdır. Gece uyku sorunu yaşandığında televizyon izlemekten uzak kalması sağlanmalıdır.
• Uyku bozuklukları doktora danışılmalıdır. Uyku bozukluklarının nedenleri ve olası çözümlerini belirlemeye yardımcı olacaktır
Alzheimer Hastalarında Görülen Davranışsal Sorunları Yönetme
- Evin güvenliği sağlanmalıdır. Dış kapılara sürgü veya kilit takılmalıdır ve potansiyel olarak tehlikeli bölgelere erişim sınırlanmalıdır.
- Başkaları hasta hakkında bilgilendirilmelidir. Hasta bireyin Alzheimer hastalığına sahip olduğunu ve amaçsızca dolaşmasının ya da kaçma potansiyelinin bulunduğunu ve bunun nasıl gerçekleşebileceği aileye, arkadaşlara ve komşularına anlatılmalıdır.
- Bireyin hastalığı olduğunu belirten nesneler bulundurulmalıdır (İsimlik, sevgi izi vb.) (10,13).
- Hem bakım verici hem de hastanın güvende olması gerekmektedir. Hasta sakinleştirilemiyorsa başkalarından ya da sağlık ekibinden yardım istenmelidir (8,13).
Yazar
Alzheimer Demans Parkinson Hasta ve Yakınları Derneği Genel Başkanı
